تاریخچه فرش
اولین فرش به احتمال زیاد بوسیله افراد چادر نشین برای فرش کردن کف خاکی
چادرشان بافته شده بود. ولی امکان اینکه فرش بوسیله مصریها، یا چینیها و یا حتی
بوسیله افراد دیگر اختراع شده باشد است. و حتی امکان اینکه تمام این مردم فرش را
خودشان اختراع کرده باشند بدون اینکه با هم ارتباط و یا تماسی داشته باشند است.
ما مطمعاً هستیم که فرش بافی به بالاترین حد خود در پنج قرن قبل از میلاد
رسیده بود. این بوسیله باستان شناسان روسی رودنکو و گریازنوف در سال 1949 در دره
پازیریک، تقریباً 5000 فوتی کوههای التایی کشف شده و به نام فرش "گره
دار" معروف است.
فرش پازیریک نمونه کمیاب و زیبایی است که با تکنیک بالا بافته شده است، فرش
پازیریک که 2400 یا 2500 سال از عمر آن میگذرد در مقبره یخ زده رئیس سیتها در
مغولستان که بصورت بسیار خوب نگهداری شده بود پیدا شد.
در گذر تاریخ ایران صنعت و پیشه فرشبافی بصورت یک هنر و مهارت خاص درآمده
است.
موقعی که کوروش کبیر در سال 539 قبل از میلاد کشور بابل را فتح کرد، صنعت و
هنر فرش را به کشور خود معرفی کرد. گفته شده است که در آرامگاه کوروش که در
پرسپولیس بخاک سپرده شده است، با گرانبهاترین فرشها پوشیده بود. حتی قبل از او هم
مردم صحرا نشین در مورد فرش بافی گره ای اطلاعاتی داشتند. آنها از گله های
گوسفندان و بزهای خود پشم خوب و بادوام برای کار خود میگرفتند.
اولین مدرک موجود در رابطه با موجودیت فرش در نوشته های چینیها مربوط به
سلسله ساسانیان که در سال 224 تا 641 بعد از میلاد است میباشد. در سال 628 میلادی
امپراطور هراکلیس مقداری فرش بعد از پیروزی به شهر تیسفون که پایتخت ساسانیان بود
آورد. موقعی که در سال 637 میلادی عربها به شهر تیسفون غلبه کردند، و شهر را غارت
کردند مقدار قابل توجهی فرش بود که یکی از آنها فرش باغی مشهوری بود بنام "
موقع بهار خسرو". این فرش در تاریخ بنام گرانبها ترین فرش بوده است. فرشهایی
که در موقع سلطنت خسرو اول که در سال (531 - 579) بود بصورت 90 فوت مربع بافته
میشد، که مورخان عرب اینگونه توصیف کرده اند: گوشه های آن تختی باشکوه از گلهای
آبی، قرمز، سفید، زرد و سبز است; رنگ زمینه آن کپی از زمین به رنگ طلائی، سنگهائی
به شفافیت کریستال که به باطل تصوری از آب است، گیاهان با حریر و میوه ها با رنگ
سنگی شکل گرفته اند، ولی متاًسفانه عربها این فرش گرانبها را به قطعات کوچک بریده
و جداگانه فروخته اند.
بعد از دورهً سلطه خلفای عرب، یک نفر از قبایل ترک، بنام سلجوق ایران را
فتح کرد. سلطه سلجوقیان (1038 - 1194 ) به لحاظ تاریخ فرش در ایران مهم است. زنان
سلجوقی تبحر خاصی در بافتن فرش با گره های ترکی داشتند، در استانهای آذربایجان و
همدان که بمدت زیادی تحت نفوذ سلجوقیان بود،از گره های ترکی در این مدت استفاده می
شد.
حمله مغولان (1220 - 1449) اولین حمله وحشیانه به ایران بود، اما بعد از
چندی آنان تحت نفوذ ایرانیان قرار گرفتند. شهر تبریز، متعلق به رهبر ایلخانیان،
غازان خان (1295 - 1304)، با فرشهای گرانقیمت فرش شده بود. فرمانروای مغولان شاهرخ
(1409 - 1446 ) که در بازسازی آنچه از حمله مغولان ویران شده بود به تشویق کردن و
دلگرم کردن تمام هنرمندان و صنعتگردان سرزمین و کشور پرداخت. اما قالیبافی در این
دوران به شکلی خیلی ساده که بیشتر نقشهای هندسی داشت تمام می شد.
شاید مهمترین تاریخ در صنعت فرش در ایران مربوط باشد به دوره فرمانروایان
صفویه(1499 - 1722 ). براستی و حقیقتا که محکمترین دلیل و گواه این هنر و صنعت به
این دوره برمیگردد. تقریبا 1500 اثر حفظ شده در موزه ها و کلکسیونهای سراسر دنیا
موجود است. در ایران در دوره فرمانروائی شاه عباس (1571 - 1629)، تجارت و هنر و
صنعت شکوفا شد. شاه عباس به تشویق و دلگرم کردن مردم به تماس و مبادله با اروپا
بود و پایتخت خودش را که اصفهان بود به یکی از مجلل ترین و عظیم ترین شهرهای ایران
درآورد. او همچنین یک کارگاه بزرگ برای فرش ها درست کرد که هنرمندان در آنجا کار
کنند تا بهترین و باشکوه ترین نمونه های فرش را ببافند. بیشترین این فرشها از
ابریشم با رشته های طلا و نقره که تزئین کننده آنها بود بافته شده بودند.
دوره کارگاه های فرش در ایران با هجوم افغانها(1722) به پایان رسید.
افغانها تا زمانی که (1736) سلطه آنها در ایران بود اصفهان را از بین بردند، تا
اینکه یک سالار جوان از خراسان، بنام نادر خان شاه ایران شد. در تمام مدت
فرمانروائی نادر شاه تمام وقت و نیروی آن صرف جنگیدن با افغانها، ترکها و روسها را
گذشت. در این دوره و تمام دوران یاغی گری و آشفته ایران بعد از مرگ او(1747) هیچ
فرشی که ارزشی داشته باشد بافته نشد، و این رسم و سنت بتنهائی بوسیله افراد چادر
نشین و هنرمندان این صنعت در شهرهای کوچک دنبال میشد.
در آخرین ربع قرن نوزدهم و در زمان فرمانروایان قاجار این شغل دوباره پا
گرفت. صنعت فرش با فرستادن آن به اروپا از تبریز به استانبول دوباره رونق گرفت. در
اواخر قرن نوزدهم میلادی بعضی از شرکتهای اروپائی و آمریکایی به ایران آمدند و این
هنر و صنعت را به بازارهای کشور خودشان فرستادند.
امروزه، بافتن فرش به گسترده ترین هنر دستی در ایران مبدل شده است، و
همینطور در خارج از کشور هم بخوبی شناخته شده است. فرشهای ایرانی امروز از شهرت و
اعتبار خاصی که به خاطر رنگ و تنوع و الگوهای گوناگونشان، برخوردار است. تاریخچه
فرش بافی
قالی بافی در دوره های پیشین
با وجود آنکه در مورد اولین دست بافته های بشر اطلاعاتی کم و بیش کافی وجود
دارد ولی درباره نخستین فرش های گره دار جهان و تاریخ و محل بافت آنها دانسته های
ما اندک بوده و بیشتر در حدود حدس و فرضیه باقی مانده است. در ردیابی معکوس مسیر
توسعه و پیشرفت فن قالی بافی و رسیدن به نقطه شروع و مهد این پیشه مفید که پیدایش
آن تنها بر اساس رفع احتیاج و توسط چادرنشیانان و قبایل صحراگرد صورت گرفته است
پژوهشگران اروپائی در گذشته در اثر تحقیقات خود به این نتیجه رسیده بودند که تمدن
های باستانی مصر و آور گهواره فرش بافی جهان بوده اند و شواهد نستباً معتبری نیز
در صحت این مدعا در اختیار داشتند . از جمله م ندرجات تورات به هنگامی که در فصل
هجرت قوم بنی اسرائیل در باب آرایش خیمه ها و استفاده از قالی سخن می راند و هم
چنین ستون یادبودی از شلما نصر دوم آشوری که در آن نقش دو تخته فرش با ریشه ههای
بلند حکاکی شده است.
فرضیه این محققین که قدمت بیشتر و اصالت کمتری داشته و بشتر بر مبنای
گفتاری استوار بوده و یا اشاره بر نمونه ای غیر از فرش حقیقی چون نقش سنگی آن دارد
با کشفیات باستان شناس معروف روسی به نام «ردنکو» که در نیمه اول قرن اخیر در میان
توده های یخی موفق به کشف یک تخته فرش گره دار می گردد به کلی دگرگون شده و در
نتیجه مهد قالی بافی از سواحل نیل و رودخانه های دجله و فرات به آسیای مرکزی تغییر
مکان می دهد. با شرح کامل تر این حفاری و تفاسیری که بر نتیجه این کشف با اهمیت
نوشته شد مسئله را در زیر نور تابان تری می بریم.
در سال ۱۳۲۸ شمسی (۱۹۴۷میلادی) پروفسور ردنکو قطعه فرش گره داری را که در
اصل به عنوان پوشش اسب به کار می رفته است در قبرهای مستور از یخ چادرنشینان
صحراگرد در محلی به نام «پازیریک» واقع در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان در میان
کوه های آلتائی کشف می نماید. این فرش که قدمت آن به ۲۵۰۰ سال قبل می رسد در
اندازه های ۸۳/۱×۲ متر و با ۳۶۰۰ گره در دسیمتر مربع و در رنگ قهوه ای مسی و سبز
روشن بافته شده است. تصویرهای حاشیه آن با شکل های متداول در دوره هخامنشی و نقش
های تخت جمشید شباهت فراوان و بدون ت ردیدی دارند و در زمینه مرکزی آن تصاویر
ستاره هایی چهار پره ای شبه شکل های منعکس شده بر روی اشیاء کشف شده در لرستان مربوط
به این دوره در دورن مجموعه ای از قاب ها محصور شده اند.
درباره سابقه تارخی این فرش با اهمیت که در موزه «آرمیتاژ» لنین گراد
نگهداری می شود پرفسور ردنکو معتقد است که در زمان مادها و یا پارت های قدیمی
بافته شده است. بنابر نظریه یکی از پژوهشگران معروف به نم «دیماند» در فرش پازیریک
ترکیبی از طرح های آشوری و هخامنشی و سکائی بکار رفته ا ست. او نیز مانند ردنکو
عقیده دارد که مبدأ این فرش از ایران است. یکی دیگر از صاحب نظران فن به نام
«اولریخ شورمان» پا را از این فراتر نهاده و عقیده دارد که این فرش در آذربایجان بافته
شده است. در حالیکه «یان بنت» معقتد است که با وجود فاصله ای متجاوز از ۳۵۰۰
کیلومتر از کوه های آلتائی تا مرزهای کنونی ایران، احتمال آنکه این فرش کار بافنده
های ایرانی باشد بسیار ضعیف است. نامبرده در تاریخچه فرش پازیریک در کتابی تحت
عنوان «قالیچه ها و قالی های جهان» قاطعانه تأکید می کند که مهد هنر و فن قالی
بافی در شرق آسیا و در میان اقوام مغول بوده و از آنجا به نقاط غربی آسیا و از
جمله ایران رسیده است.
پروفسور ردنکو در ادامه کاوش های باستان شناسی خود چندی بعدی تخته فرش
دیگری را با بافت ظریف تر در فاصله یکصد و هشتاد کیلومتری پازیریک در محلی به نام
باسادار کشف نمود. در اینجا باید یادآور شد که قبل از کشفیات ردنکو یکی دیگر از
باستان شناسان روسی بنام «کوزلف» در نحیه ای بنام نوئین اولا واقع در سیبری موفق
به یافتن تکه هایی از یک فرش ضخیم بافت گردیده بوده که تاریخ بافت آن را بعد از
فرش پازیریک دانسته و آن را به بافنده های دوره هخامنشی منتسب نموده اند.
قرائن تاریخی تأیید کننده این نکته است که قالی بافی در زمان ساسانیان رونق
داشته است و در ارتباط با این مطلب سالنامه چینی «سوئی سو» مربوط به سال های ۵۹۰
تا ۶۱۷ میلادی یعنی اندکی پیش از انقراض سلسله ساسانی در میان کالاهای ایرانی از
قالی نام می برد.
در تأیید مجدد وجود قالی بافی در این دوره، به فرش معروف «بهار خسرو»
اشارتی داریم. ابوجعفر محمد جریر طبری در تاریخ طبری (۳۲۱-۲۲۵ هجری قمری) نیز به
شرحی که می آوریم درباره این قالی اظهار نظر کرده است:
« … که یک قالی بسیار عالی کار ایران موسوم به بهار
خسرو در قصر تیسفون به طول ۴۵۰ قدم و عرض ۹۰ قدم موجود بوده است … » در حالیکه دکتر ربرت بامبان نویسند و پژوهشگر
ایرانی مقیم امریکا ابعاد این فر مزین به جواهرات گرانبها را درکتاب خود به نام
«آیا می دانید که» ۲۴×۲۶ متر ذکر کرده است.
وجه تسمیه این قالی زربفت و گرانبها به آن جهت است که نقشه آن نمایانگر
باغی آراسته با گل ها و پرندگان و جوی های آب روان بوده است. این فرش زیبا و نفیس
به روایتی به هنگامی که خسرو پرویز پادشاه ساسانی مغلوب «هراکلیوس» امپراطور رم
گردید به دست سپاهیان غالب افتاد و به گفته ای دیگر، این همان فرش معروف
«بهارستان» است که در شکست یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی سپاهیان عرب آن را به
غنیمت بردند.
در مدت دویست سالی که ایران تحت تسلط اعراب بوده هنر قالی بافی دچار رکود
گردید و از پیشرفتی که در زمان ساسانیان داشت بازمانده ولی این امر به آن معنی
نبود که این حرفه دچار توقف کامل شده باشد چه همچنان در گوشه وکنار این سرزمین
بافت قالی و قالیچه با روند بطئی تری ادامه داشت. یادآوری این نکته در این جا
ضروری است که عرب ها در هیچ یک از دوره های تاریخی خود به فن قالی بافی اهمیت قابل
توجهی نشان ندادند حتی این روزها نیز بافت قالی و قالیچه حرفه ای نیست که اهالی
کشورهای عرب زبان را به خود جلب کند و به استثنای کشورهای شمال افریقا مانند مصر و
تونس و مراکش ساکنان سایر کشورهای عربی با تمام علاقه ای که به خرید این متاع
دارند با وجود این از کار در کنار دارهای قالی روی گردان هستند.
رکورد فن و حرفه قالی بافی در ایران تنها تا زمان خلفای تجمل پرست اموی که
در کاخ های افسانه ای خود بی نیاز از قالی گرانبها و نفیس ایرانی نمی توانند باشند
ادامه می یابد در این دوره در مأخذ تاریخی در شرح تحف و هدایای حکام محلی برای
خلفای حاشیه نشین دجله مکرر از قالی ایران نام برده می شود. بنا به نوشته ابن
خلدون (۷۳۲-۸۰۶ هجری قمری) جزء خراج سالیانه ناحیه طبرستان و گیلان به مأمون خلیفه
عباسی ششصد تخته قالی و قالیچه وجود داشته است.
در تأیید وجود کارگاه های قالی بافی حتی بعد از تسلط اعراب در ایران حجت ما
نوشته های مورخین و جهان گردان عرب و فارسی زبان است که به قالی و قالی بافی ایران
اشارت متعدد دارند منتهی مراتب در سال های اولیه تسلط اعراب تا حدود زیادی این
حرفه به بوته فراموشی سپرده شد. ولی با گذشت ایام به ویژه بعد از جنبش های استقلاب
طلبانه بار دیگر قالی بافی در ایران احیاء شده و رونق گرفت. از جمله این یادآوری
های تاریخی اشارات ما به حدود العالم –
تاریخ بیهقی – معجم البلدان و نوشته های مقدسی و ابن بطوطه جهان
گردان عرب است که مراکز قالی بافی ایران در سیستان – فارس –
آذربایجان – بخارا –
قائنات – خوزستان – طبرستان و گیلان را در آثار خود مکرر نام برده اند.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر